"یا قدح بی می است، یا میِ ناب / بی قدح در هوا؛ شگفت نِگَر"

چندین ساعت است که در خلسه‌ی بسیار مطبوعی هستم ["و یه حالِ نرمِ منحنی"]، که از نتایجِ جنبی‌اش این است که احساس می‌کنم زیبایی‌ها را با شدتِ بیشتری درک می‌کنم. عقل به خرج بدهم و در موردِ خودِ عاملِ خلسه ننویسم؛ گزارشِ کوتاهی بنویسم در موردِ یک زیبای (یا یک زیباییِ) چندصدساله.

از خواندنِ این دو بیتِ فخرالدین عراقی، که سال‌ها است با خودم می‌‌خوانم، سیر نمی‌شوم (و، جسارتاً، یادآوری می‌کنم که "مُدام" به معنای شراب هم هست):

از صفای می و لطافتِ جام

در هم آمیخت رنگِ جام و مدام

همه جام است و نیست گویی می

یا مدام است و نیست گویی جام.

دست‌کم در نسخه‌ای از کلّیاتِ عراقی که الآن در دسترس‌ام هست (به‌کوشش سعید نفیسی، انتشارات کتابخانه‌ی سنائی، ۱۳۳۸)، این دو بیت بیت‌های دوم و سومِ غزلی‌اند؛ یعنی آن دو بیتی را که شیفته‌اش هستم عراقی شاید چونان شعرِ مستقلی نمی‌دیده. اما، خب، ندیده باشد: قطعه‌ای موسیقی هم هست که مرا هر بار با خود می‌برَد، و، به این صورتی که من دست‌کم دوهزار بارش شنیده‌ام، کارِ خودِ باخ نیست: ویلهلمی از یکی از آثارِ باخ بیرون‌اش کشیده و تنظیم کرده است. با زیبایی‌ای در این حد، خیلی مهم نیست که اثر اصلاً کلّیت‌اش همین بوده یا نبوده. باخ برای من مقدّس نیست.

و اصلِ ایده هم، چنان که مشهور است، از عراقی نیست، یا به هر حال عراقی اولین کسی نیست که این ایده را بیان کرده. صاحب بن عبّاد در قرنِ چهارم گفته است:

رق الزجاج و رقت الخمر

فتشابها فتشاکل الأمر

فکأنه خمر و لا قدح

و کأنها قدح و لا خمر

اما این هم برای من مهم نیست: من در مقامی نیستم که خواسته باشم به کسی جایزه‌ی اولین‌بودگی بدهم؛ دو بیتِ عراقی را می‌خوانم و مست می‌شوم. 

--

چند روز پیش تصادفاً کتابِ جنابِ دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی را دیدم: صور خیال در شعر فارسی. بخشی از کتابْ مضمونِ شعرِ صاحب را در چند شعرِ عربی و فارسی پی گرفته است (اشاره‌ای به عراقی نیافتم). شعرِ عنوانِ این مطلب را هم در آنجا دیدم. شعرِ صاحب به اشکالِ متعددی نقل شده؛ من از مدخلِ صاحب بن عبّاد در لغت‌نامه‌ی دهخدا نقل کرده‌ام.